Wagner Kümesi’nin isyanı ile Yeniçerilerin isyanı birbirine benziyor! Pekala sonları da benzeyecek mi?

Prof. Dr. Taşansu Türker, Rus idaresine karşı isyan başlatan Wagner Grubu’nu, Ukrayna- Rusya savaşındaki yerini ve Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin’in önünde duran senaryoları, AA Tahlil için kaleme aldı.

“BU BİÇİM YAPILAR TARTIŞILMAYA MUHTAÇ”

Wagner özel silahlı birlikleri, uzun vakitten beri gündemde olan bir yapılanma. Birinci başta Batı’daki, bilhassa de Amerika Birleşik Devletleri’ndeki (ABD) misal yapılar -en bilineni olan “Blackwater”- ile bir arada tartışılmıştı. Bilindiği üzere bu yapılar neredeyse 20 yıldan beri akademik literatürde ve dahi basında da tartışılagelmiştir. Bilhassa ABD’nin ikinci Irak müdahalesinden sonra bu yapılar daha da fazla kamuoyu gündeminde yer bulabildiler. Açık ki, kamuoyundaki bu tartışmalar da aslolarak bu oluşumların faaliyetlerine odaklanmıştı. Halbuki çok daha derinde; özelleştirilmiş, yani devlet otoritesinin dışında oluşmuş bu biçim yapıların hususiyeti de tartışılmaya muhtaçtı.

TARTIŞMALI KAVRAM: ÖZEL ORDU

Şiddet kullanma monopolü olarak çağdaş devlet kavramının yerine bu biçim özelleştirilmiş silahlı taşeron yapıların “ordu” ismiyle anılması herhalde birinci elde üzerinde düşünülmesi gereken konu olsa gerektir. ABD’de ülkenin sermaye-devlet bağlantılarındaki özgün pozisyonu bu yapıların zaten oluşumuna cevaz vermiş ve lakin yeniden ABD siyasal sisteminin kuruluşundaki kuvvetli denge-fren ve kontrol sistemlerinin bu biçim yapıların sakıncalarını tehdit edebileceğine dair savlar da birebir periyotta ortaya çıkmıştır. Her halükarda ABD sistematiği içinde bu yapılar kendilerine bir yer bulabilmişti. ABD dışındaki dünyada ise bilhassa de çağdaş devletin korunması gerektiğine dair ön kabulü bulunan kesitlerde, birinci olarak bu yapılara dair terminoloji tartışılmıştır: Özel ordu. Bu kavram bile bu bölümlerce bir “oxymoron” olarak kabul edilmiştir. Çünkü ordunun “millet” ile bütünleşmesi çok da uzak bir tarihe götürülemezdi. Fakat Napolyon birinci “milli ordu”yu tesis edebilmişti. Burada bahsedilen “millet” kavramına “devlet” kavramının da içkin olduğu hatırlardan uzak tutulmamalıdır. Yani bahsedilen “milli devlet”in ordusudur. Son 2 asırda insanlığın bu keyfiyetin semerelerinden faydalandığı ve ordu kavramının devlet ile ilgisinin ve devlet eliyle kontrolünün “millet meşruiyeti” çerçevesinde farklı ölçülerde sürdüğü, vakıadır.

KÜRESEL GÜÇ OLMAYA ÇALIŞAN RUSYA

Modernitenin aşındırılmaya başlandığı soğuk savaşın son 20 yılı ve bilhassa de “katı olan her şeyin buharlaştığı” soğuk savaş sonrası periyodun değerli bir tartışma alanı, “devlet”lerin “millet”ler ile kurduğu farklı katmanlardaki münasebetlerin sorgulandığı fakat “sermaye”nin önünün pervasızca açıldığına yönelik tenkitler olsa gerektir. Modernitenin sunduğu imkanlar ve hakların, yarattığı mağduriyetlerin tazmini mazeretiyle lakin aslolarak sermayenin yaşadığı tahditlerin ilgası gayesiyle epey yıpratıldığı bu devrin konusu olan askeri alanın özelleştirilmesi, ABD’nin gelişmişlik düzeyini ve kendi tarihinden getirdiği hususiyetlerini temellük etme bahtı olmayan diğer ülkelerce de takip ettirildi. Bunların başında da kendisini global bir güç olarak pozisyonlandırmaya çalışan Rusya vardı.

RUSYA’NIN ISLAHAT ÇİZGİSİNDE AMERİKANCILIĞIN ETKİSİ

Rusya’nın soğuk savaş sonrası periyottaki inişli çıkışlı ıslahat siyasetinin temel öğesi, ABD kurumlarını kendi ülkesinde yaratma gayreti olarak özetlenebilir. Rusya’yı ıslahat çizgisinde Amerikancılığa iten faktörler; hem Rusya’nın kendisini dünyada konumlandırdığı yer hem Rus seçkinlerince tek yeterli örnek olarak ABD’nin hürmetle karşılanması hem de modernitenin yıpratılıp eski imparatorluk devrine imkan tanıyan telaffuzunun yarattığı ruhsal tatmin formunda sıralanabilir. Bir öteki değerli faktör ise Rusya’daki karmaşık ve şimdi siyasal ve ekonomik seçkinler seviyesinde oturmamış statükonun yarattığı “iş dünyası-suç dünyası” ilgileri halinde formüle edilen durumun, aslında yeni bir sermaye kesitinin oluşumundaki alışılmış ve mecburî “kriminal” bağlam çerçevesindeki gereksinimlere da cevaz vermesidir.

“KONTROLSÜZ BİR SALINIM”

İşte Wagner üzere bir yapı da bu üstteki çerçevenin sonucu olarak oluşmuştur. Yani, 23 Haziran akşamından bu yana yaşanan somut ve yakıcı problem aslolarak Rusya’nın siyaseti, iktisadı, toplumu ve hatta kültürel yapısındaki daha kavramsal yarılmaları teşkil eden akıl dünyasındaki derin karmaşa ile ilgilidir. Kısaca gelişememişlik ve ihtiras ortasındaki dengesizliğe dayanan bu zihni karmaşa; çok kimlikli ve çok teşkilatlı, esnek imparatorluk aklı ile standardizasyonun ve tekleştirmenin olağanüstü örneği olan Sovyet aklı ortasındaki denetimsiz bir salınımdır. Açıktır ki, bu muazzam salınım her katmanda ve alanda derin sarsıntılara da sebep olmaktadır.

PRIGOJIN KİMDİR?

Wagner’in kurucusu Yevgeniy Prigojin, hayat kıssasıyla de değişik bir karakter olarak tanınmaktadır. 1970’ler ve 80’lerde ismi cürümlerden bir hükümlü olarak muhakkak ki, sonraki periyotta istihbari çevrelerle teması olmuş lakin aslolarak Putin’in iktidarı ile parlamış bir “iş insanı”dır. Kremlin’in “catering” işleri yanında, ilerleyen tarihlerde direkt Kremlin’in hasebiyle güvenlik bürokrasinin de dayanağı Wagner’i oluşturmuştur. Rusya’nın son 10 yılda ağırlaşan global seviyede Batı ile bölgesel uğraş doktrininde de Mali’den Somaliland’e kadar pek çok farklı bölgede lakin Türkiye’de en çok bilinen bölgeler olarak Suriye ve Libya’da da askeri operasyonlar yürütmüştür. Bu taşeronluk statüsü, Rusya devleti tarafından da hem resmi olarak memleketler arası siyasette gerektiği vakit Rusya’yı paka çıkarmak hem de Rus ordusunun resmi olarak faaliyet yürütürken karşılaşacağı zayiatın iç siyasetteki tüzel ve siyasal sonuçlarından kaçınabilmek ismine tercih edilmiş; Wagner, Rusya’da “en fazla müsaadeye mazhar girişim” halini almıştır.

UKRAYNA-RUSYA SAVAŞINDA WAGNER ETKİSİ

Wagner’in asıl faaliyet alanı 2022 Şubat ayından bu yana Ukrayna olmuştur. Rusya’nın bu cephedeki savaşının başından beri yaşadığı kapasitesizlik, Prigojin ve Rus ordu seçkinleri (Başta Rusya Savunma Bakanı Sergey Şoygu ve Rusya Genelkurmay Lideri Valeriy Gerasimov olmak üzere) ortasında bir uyuşmazlığı savaşın daha birinci aylarından itibaren oluşturmaya başlamıştır. Hatırlanacağı üzere Rus ordu seçkinleri ile Rusya Federasyonu’na bağlı Çeçenistan Cumhuriyeti Lideri Ramzan Kadirov ortasında misal bir uyuşmazlık daha evvel de kamuoyuna yansımıştı. Rusya İmparatorluğu’nun ordu yapısı olan “çoklu komuta” yaklaşımını belirli ki bir zaruret çerçevesinde lakin tahminen biraz da emperyal yapıya duyulan irrasyonel hasretin de teşviki ile kabul etmiş olan bugünkü Rusya yönetimi için bu sorun aslında yalnızca Ukrayna savaşı özelinde bile birinci değildir. Fakat tekrar muhakkak ki, Kadirov hadisesinden da gerekli dersler çıkarılmamıştır.

Rostov-Na-Donu (Yaroslavl’daki Rostov ile karıştırılmaması gereken, Rusya’nın güneybatı kanat ve Kafkasya merkezi) Wagner güçlerinin denetiminde üzere görünmektedir. Rusya tarihi boyunca pek çok ayaklanma ya bu bölgeden kuzeye Voronej üzerinden Moskova’ya ya da İdil uzunluklarından Nizhny Novgorod üzerinden Moskova’ya yönelmiştir. Rostov ayrıyeten neredeyse tüm Ukrayna operasyonunun kalpgahı niteliğindedir.

PUTİN’İN ÖNÜNDEKİ ALTERNATİF SENARYOLAR

Bugün sabah Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin’in açıklamalarında da Rostov’daki durumun hassas olduğu tabir edilmiştir. Birebir konuşmada Putin, yaşanan durumu bir “ayaklanma” ve “isyan” olarak tanım etmiş, “sert bir şekilde” karşılık göreceğini de eklemiştir. Bu sürecin ne kadar hız ile gerçekleşeceği krizin bundan sonraki mahiyetini de belirleyecektir. Süratli ve kesin olmayan bir karşılık, sorunun büyümesine müsaade edeceği üzere; büyüyen sorunun Rusya’da daha büyük ve farklı katmanlarda total bir türbülansa yol açabileceği ve hatta bir çöküşe sebebiyet verebileceği de herhalde Rusya karar alıcılarının da malumudur.

PUTİN’İN İMRENDİĞİ BÜYÜK PIYOTR

Rusya’nın önünde şu halde Putin’in daima imrendiği tarihî figür olan Büyük Piyotr’un gerçekleştirdiği üzere “strelets”leri (ç. “Streltsi”, tüfekçi manasında, bizdeki Yeniçerilere benzeyen hassa birliği) yok etme imkanı olduğu tez edilebilir. Bu da kapasite ile ilgilidir. (Bu çerçevede Rusya Ordusu ve bilhassa “Rosgvardiya” ve GRU birliklerinin durumu, “Streltsi”nin ilgası sonrası oluşturulan ve marşları “Türkler ve İsveçliler bilir.” diye başlayan “Preobrajenski Polk” ile karşılaştırılmalıdır.)

SONLARI VAKA-İ HAYRİYE ÜZERE Mİ OLACAK?

Unutulmamalıdır ki, “Vaka-i Hayriye” de birinci denemede muvaffakiyete ulaşılamamış bir sonuçtur. Şayet bu analoji çerçevesinde devam edilecekse ve Rus devleti sorunu çözebilecekse de bu durum Piyotr’un iki yüzü ortasındaki seçimi Putin’in önüne koyacaktır: Batı’yla ıslahatlar yoluyla buluşmayı hedefleyen Piyotr ve yakın etrafında savaşarak tesir sahibi olmak isteyen Piyotr. Açıktır ki; Rus hariciyesi ve iktisadi seçkinleri yetki alanlarında başarılı performansları ile birinci kategorideyken, Rus güvenlik bürokrasisi yetki alanlarında başarısız performanslarıyla ikinci kategoridedir.

[Vaka-i Hayriye (Vak’a-i Hayriyye, Güzel Olay), 16 Haziran 1826 tarihinde, İstanbul’da Osmanlı Padişahı II. Mahmut tarafından Yeniçeri Ocağının topa tutularak yok edilmesi ve sağ kalanların ise idam edilmesi ile sonuçlanan olaylara verilen isimdir.]

[Prof. Dr. Taşansu Türker, Mülkiye Mukayeseli Siyaset Ana Bilim Kolu Başkanı’dır.]