Barbie: Özgüven mi kırıyor, ilham mı veriyor?

Son günlerde her yer pembeye boyanıyor. Giysi markaları pembe koleksiyonlar çıkarıyor. Google’a Barbie yazdığınızda pembe bir arama motoru sayfasıyla karşılaşıyorsunuz. Bunun nedeni aylardır pazarlanan, başrollerini Margot Robbie ile Ryan Gosling’in paylaştığı ve Greta Gerwig tarafından yönetilen Barbie sineması.

Bu hafta vizyona giren sinema, Barbie bebeğe dayanan birinci canlı aksiyon sineması.

Tüketim toplumunun ve kapitalizmin sembollerinden biri haline gelen Barbie bugün 64 yaşında.

Barbie’yle büyümüş, “istediğin her şeyi olabilirsin” mottosundan ilham almış, sinemayla nostaljik bağ kuran hayranlar var.

Ancak Barbie, serüveninin uzun bir kısmında idealize edilen ve gerçekçi olmayan vücut ölçüleri, tüketime özendiren lüks konut, otomobil ve kıyafetleri, cinsiyet ve etnik köken çeşitliliği hususlarında tenkitler aldı. Akademik araştırmalarla kimi çocuklarda yeme bozukluğu, ruhsal ve fizikî sorunlar ortaya çıkardığı ortaya koyuldu.

Barbie’nin sahibi ABD’li Mattel şirketi bu tenkitleri birçok vakit dikkate alarak bebek üzerinde değişiklikler yaptı. Değişik deri renklerinde, saç tiplerinde, farklı vücutlarda, cinsiyet gözetmeyen Barbieler piyasaya sürüldü. Tekerlekli sandalyeli, Down sendromlu, duyma cihazlı Barbieler onları izledi. Feminist temalı ve ilham veren öyküleri olan bayanların Barbieleri yapıldı.

Filmde kusursuz Barbie dünyasında yaşayan, her ırktan Barbie var. Lakin Margot Robbie’nin canlandırdığı sarışın, mavi gözlü, muntazam bedenli “klasik” Barbie, bir varoluşsal sorgulama yaşıyor ve gerçek dünyaya bir seyahate çıkıyor.

Mattel bugün dakikada 100’den fazla bebek satıldığını yazıyor fakat tekrar de Barbie’nin satışları 1990’ların sonundaki başarılı devri yakalayamıyor.

Pazarlamasına da neredeyse üretimi kadar ihtimam gösterilen ve para harcanan, Barbie bebek satışlarını da etkilemesi beklenen bu sinema ve etkinlikler ekseriyetle yetişkinlere yönelik.

Bloomberg’ten Kelly Gilblom, bunun Barbie’nin “iyi” olduğunu tekrar düşündüreceğini, güzel hissettireceğini ve yetişkinlerin çocuklarına almaktan çekinmemelerini sağlayacağını vurguluyor.

Barbie’nin 64 yılı

Adı Barbara Millicent Roberts.

İlk kere 9 Mart 1959’da siyah beyaz desenli mayosu, sarı ve atkuyruğu formunda toplanmış saçlarıyla dünyaya tanıtıldı Barbie.

ABD’de, yetişkin bedenine sahip birinci oyuncak bebekti.

Eşiyle birlikte Mattel oyuncak şirketini kuran Ruth Handler’ın yarattığı Barbie’ye ilham veren, kızları Barbara’nın yetişkin bayan formundaki kağıt bebeklerle oynamasıydı.

Görünüşünü ise Alman çizgi roman karakteri olan Bild Lilli’ye borçluydu. Lilli bebekleri evvelce erkeklere yönelik espri gayeli satılırken çocuklar ortasında son derece tanınan olmuştu. Mattel, Lilli’nin haklarını satın aldı ve Ruth kendi bebeğini yarattı.

Piyasaya sürüldüğü birinci yıl 300 bin sattı. Fiyatı 3 dolardı.

Barbie’den birkaç yıl sonra Mattel bu sefer erkek arkadaşı Ken’i piyasaya sürdü. Handler’in öbür çocuğunun ismi Kenneth’di.

Zamanla ünlülerin Barbie versiyonları üretilmeye başlandı, moda dizayncıları Barbieler tasarladı.

Andy Warhol, William Wegman ve David Levinthal’ınkiler dahil olmak üzere birçok sanat yapıtına ilham kaynağı oldu.

“Barbie’nin çeşitliliği yetersiz”

Barbie’nin rengi pembe değildi. Bugün Pantone kodu bulunan “Barbie pembesi” fakat 70’lerden sonra bebekle özdeşleşti.

1980’lerde varlıklı, tanınan, hoş genç bayan sinemalarıyla başladığı düşünülen, 2022’de ise moda tarzı olarak patlayan koyu pembe odaklı “Barbiecore”, moda dünyasında Barbie’nin -yıllardır tasarımcılara ve sanatkarlara ilham kaynağı olduğu bilinse de- hâlâ gündemde olduğunu hatırlattı.

Kısa müddette bu hareket feminist güçlenmeyi ve Barbie’nin farklı cinsiyet, renk, inançlarla büyüyen çeşitliliğini kutlayan bir moda ve toplumsal medya trendi haline geldi.

Barbie’nin siyahi arkadaşı üretilse de kendisi siyahi olan Barbie’nin piyasaya sürülmesi 1980’i bulacaktı.

Bugünse dört farklı vücutta, yedi deri renginde, 22 farklı göz rengi ve 24 saç tarzıyla kullanıcılarına ulaşıyor.

Ancak Barbie’nin “çeşitliliği” hâlâ tartışma konusu.

BBC Türkçe‘ye konuşan, vücut algısı üzerine çalışan Rutgers Üniversitesi’nden psikoloji profesörü Dr. Charlotte Markey “Bu farklı vücut, biçim ve deri renklerindeki bebekler ‘o kadar da’ çeşitli değil. Gerçek insan çeşitliliğine yaklaşamaz bile ve birçok gerçek bayan vücudundan çok daha zayıf,” diyor. Mattel’in çok daha gerçekçi vücut ve biçimlerde, farklı çeşit kıyafetlerde Barbie üretebileceğini ekliyor.

Barbie sendromu ve ona benzeme çabası

Mattel’in 2010’larda kendi yaptırdığı pazar araştırmasına nazaran, anneler çocuklarına ziyan verebileceğini düşündüğü Barbie’yi satın almak istemiyor.

BBC Türkçe ’ye konuşan dert ve travma üzerine de çalışan Uzman Psikolog Kübra Sezikli “Barbie’nin kusursuz vücudu, makyajı, her kıyafetin üzerine tam oturması, eksiksiz bir görünüm sunması, çocukların kendilerine dair kusurluluk algısını başlatabiliyor,” diye konuşuyor.

Çocuğun vücut algısının şimdi dünyaya gelmeden başladığını, 3-4 yaşlarında daha şuurlu hale geldiğini ve dış tesirlere açık olduğunu belirten Sezikli “Annemizi kendimize yapışık zannediyoruz ve o bizim cildimizi okşadığında, bizim altımızı değiştirdiğinde vücut algımız başlıyor. Sevilebilir, hoş varlıklar olup olmadığımızı oradan anlıyoruz,” diyor ve ekliyor:

“Ailede çocuğun biricikliğini, özerkliğiyle varoluşunun kabul edildiğini görmesi gerekiyor”.

Sezikli, ebeveynlerdeki geçmiş tecrübelerin, travmaların da çocukların fizikî görünümü üzerindeki baskıları etkilediğini belirtiyor.

Dr. Charlotte Markey’e nazaran de ebeveynlerin vücutları ve yiyeceklerle güzel bağ kurarak çocuklarına örnek olması gerekiyor: “Çocuklarına, görünüşlerinden çok daha fazla paha verdikleri konusunda net olmaları gerekiyor. Nasıl göründüklerinin, kaç kilo olduklarının onlar hakkındaki en kıymetli şey olmaya bile yaklaşamayacağını göstermeleri gerekiyor.”

Fiziksel olarak oyuncak bebeklere benzeme isteği, Barbie sendromu ya da Barbieleşme kavramıyla tanımlanıyor.

Sezikli’ye nazaran Barbieleşme toplumun bu vakte kadar kabul ettiği hoşluk algısına denk düşüyor: “Bu devam ediyor, bırakamıyorsunuz, kusurluluk algısından çıkamıyorsunuz. Artık sıkça denk geliyoruz, danışan portföyümüzde de bu önemli bir değişime yol açtı,” diyor.

250 mesleği olan Barbie çocuklara ilham verebilir mi?

Sezikli, meskeni ve mesken aksesuarlarıyla Barbie’nin toplumsal cinsiyet rollerini besleyebildiğini vurguluyor. Barbie’nin çoklukla dış hoşluk, moda ve makyaj üzere bayan stereotip özelliklerini yansıttığı tarafında tenkitler olduğunu da ekliyor.

Öte yandan yaratıcısı Handler’a nazaran, küçük kız çocukları Barbie üzerinden istedikleri her şeye dönüşebilir.

Ayrıca Barbie’nin çıktığı periyot piyasada olan oyuncaklar, çocuklara annelik rolü veren, beslenmesi ya da uyutulması gereken bebeklerdi.

Barbie ise 1950’lerdeki toplumsal cinsiyet rollerine alternatif sunuyordu. Erkeklere yahut aileye karşı sorumluluklar tanımlanmamıştı. Barbie’nin annesi ya da çocuğu yoktu. Ayrıyeten Ken hakkında pek bir şey bilmiyoruz, bu dünyanın yıldızı Barbie.

1960’larda tüketiciler Barbie’nin çocuğu olmasını istediğinde, Mattel onu anne yapmamış, “Barbie Bebek Bakıcısı” setini piyasaya sürmüştü.

Ayrıca Barbie’nin ekonomik bağımsızlığı vardı. Pilottu, tabipti, bilgisayar mühendisiydi, ABD lideriydi. 250’den fazla meslekte Barbie üretildi. Barbie, Neil Armstrong’dan dört yıl evvel Ay’a gitmişti.

Dr. Markey ise Barbie’nin genç kızlara güçlü bayan imajı ve özgüven aşıladığını düşünmüyor: “Matel’in farklı vücutlarda Barbieler üretip ona çeşitli meslekler vermesini takdir ediyorum. Fakat dış görünüşünün verdiği bildiri, altta yatan bayan gücü bildirisinden daha baskın formda öne çıkıyor”.

Ancak oyuncakların ve medyanın bu üzere mevzularda çok farklı olmadığını belirten Markey, ikisinin de fizikî görünüşe gereğinden fazla kıymet veren kültürel bildirinin bir kesimi olduğunu söz ediyor.

Diyebiliriz ki Barbie’nin idealize edilmiş vücut ölçülerinin genç kızlar üzerinde olumsuz bir vücut imajı yaratma potansiyeli hâlâ tartışılıyor.

Bazılarına nazaran zenginlik simgesi olarak görülüyor, ağır bir tüketim kültürünü yansıtıyor ve çocukları tüketim odaklı bir bakış açısına yönlendirebileceği öne sürülüyor.

Her ne kadar farklı etnik kökenlere sahip Barbieler piyasaya sürülse de birinci siyahi Barbie’nin 1980’lere kadar çıkmadığı unutulmadı.

Yine de Barbie sinemasına ağır ilgiden de anlaşıldığı üzere hâlâ kimilerinin kalbinin derinliklerinde “olumlu” bir yer tutuyor.